Ustawa o zabytkach i komentarz

Bezpowrotnie skończyły się czasy Schliemanna, który z Iliadą w ręku i łopatą w drugiej szukał Troi kopiąc bez czyjegokolwiek pozwolenia. Obecnie wszystko jest uregulowane prawnie, a jak wiadomo nieznajomość prawa nie zwalnia z jego przestrzegania, dlatego postanowiłem zamieścić na stronie najważniejsze akty prawne dotyczące archeologii podwodnej i wszystkiego co z nią związane. W poszczególnych artykułach będą publikowane fragmenty ustaw, które uważam za najistotniejsze a całe teksty będziecie mogli ściągnąć w formacie pdf. W miarę możliwości pod ustępami będę umieszczał komentarz, ale zaznaczam, że nie jestem prawnikiem i mogę się mylić w interpretacji dlatego jeśli ktoś czytający te słowa znajdzie błędy w moim rozumowaniu proszę o wyrozumiałość i poprawki. Jeśli zerkniecie w prawo to w menu "Strony" najdziecie nowy link o nazwie "Akty Prawne" tam będą umieszczone odnośniki do wszystkich artykułów dotyczących przepisów i ustaw.

W związku z tym, że w czerwcu 2010 roku weszła nowelizacja do "Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami" zaczniemy od niej. Postaram się wyłuskać z tego długiego i dość nudnego tekstu artykuły bezpośrednio dotyczące archeologii podwodnej.

Art. 3.
Użyte w ustawie określenia oznaczają:
1) zabytek - nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową;
4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem;

Zaczynając od początku mamy definicje zabytku. Ustawa nie mówi nam jak stary przedmiot jest już zabytkiem. Czy będzie nim garnek z lat osiemdziesiątych? Raczej nie, ale dokument związany z działalnością solidarności bądź SB już jak najbardziej będzie uznawany za zabytek. Następnie ustawa definiuje zabytek archeologiczny. Na pierwszy rzut oka wygląda dobrze jednak odnosząc się do tego co możemy znaleźć pod wodą sytuacja nie jest już tak do końca jasna, ponieważ ani wraki ani dłubanki nie mają nawarstwień kulturowych. Czy to dyskwalifikuje je jako zabytki archeologiczne? Raczej nie powinno ale jednak już na początku podczas definiowania podstawowych pojęć pojawiają się nieścisłości.

w art. 22:
b) dodaje się ust. 5 i 6 w brzmieniu:.
6. Właściwy dyrektor urzędu morskiego prowadzi ewidencję zabytków znajdujących się na polskich obszarach morskich w formie zbioru kart ewidencyjnych.";

To jest bardzo istotna informacja dla archeologów dla nurków już mniej. Do tej pory rolę ta pełnili odpowiedni wojewódzcy konserwatorowi zabytków od 2010 ich obowiązki przejęli dyrektorowie Urzędów Morskich. Jeśli jako archeolodzy będziemy ubiegać się o pozwolenie na badania, poszukiwania lub jakiekolwiek inne działania na morzu będziemy się zwracać do Urzędu Morskiego. Na terenie województwa pomorskiego wygląda to trochę inaczej ponieważ tą rolę pełni Dział Badań Podwodnych CMM w Gdańsku.

Art. 33.
1. Kto przypadkowo znalazł przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, jest obowiązany, przy użyciu dostępnych środków, zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Ten artykuł odnosi się już bezpośrednio do nurków. Co oznacza zabezpieczyć przedmiot? Jeśli jest to możliwe to nie pozbawiać go kontekstu w jakim został znaleziony czyli w najprostszych słowach nie wyciągać. Z drugiej strony jeśli może on zostać zniszczony to wtedy należałoby go zabezpieczyć w inny sposób. Najważniejsze żeby zabytki wyciągnięte z wody nie doprowadzić do wysuszenia. One powinny cały czas znajdować się w wodzie. Jak pod wodą oznakować zabytek? To już nurkowie wiedzą najlepiej: może być bojka, poręczówka lub po prostu jeśli nurek dobrze zna akwen to na pewno trafi w to miejsce ponownie.

w art. 33 dodaje się ust. 4 w brzmieniu:
"4. O znalezieniu przedmiotu, o którym mowa w ust. 1, na polskich obszarach morskich należy niezwłocznie zawiadomić właściwego dyrektora urzędu morskiego.";

Ten ustęp odnosi się do obszarów morskich. Jeśli znajdujemy zabytki w jeziorach to zgłaszamy do wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli w morzu to do Urzędu Morskiego.

Art. 34.
1. Osobom, które odkryły bądź przypadkowo znalazły zabytek archeologiczny, przysługuje nagroda, jeżeli dopełniły one obowiązków określonych odpowiednio w art. 32 ust. 1 lub w art. 33 ust. 1.
2. Przepisu ust. 1 nie stosuje się do osób zajmujących się zawodowo badaniami archeologicznymi lub zatrudnionych w grupach zorganizowanych w celu prowadzenia takich badań.

Znalezienie zabytku pod wodą jednak wiąże się z jakąś nagrodą. W najgorszym wypadku będzie to dyplom, a w najlepszym dwudziestopięciokrotne przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym. Niestety nam archeologom z nic nie przysługuje.

Art. 35.
1. Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa.

Tego artykułu chyba nie trzeba komentować.

Art. 36.
1. Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga:
5) prowadzenie badań archeologicznych;
2. Na polskich obszarach morskich pozwolenie na podejmowanie działań, o których mowa w ust. 1 pkt 5 i 12, wydaje dyrektor urzędu morskiego w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków właściwym dla miejsca siedziby urzędu morskiego.

To kolejny artykuł odnoszący się bardziej do archeologów podwodnych niż nurków. Jeśli chcemy prowadzić jakiekolwiek badania archeologiczne na polskich obszarach morskich o pozwolenie musimy zgłaszać się do odpowiedniego urzędu morskiego. Wiąże się to także z posiadaniem uprawnień nurka zawodowego ale nad tym skupimy się przy analizie ustawy o pracach podwodnych.

Art. 108.
1. Kto niszczy lub uszkadza zabytek, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Sprawa chyba jest jasna. Starajmy się nie niszczyć wraków, bo też są zabytkami. Zabieranie pamiątek to też niszczenie stanowiska archeologicznego.

Art. 111.
1. Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
2. W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec:
1) przepadek narzędzi i przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia wykroczenia, chociażby nie stanowiły własności sprawcy;
2) przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia;
3) obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłaty równowartości wyrządzonej szkody.

Bez pozwolenia odpowiedniego konserwatora zabytków, lub dyrektora urzędu morskiego nie możemy prowadzić poszukiwań stanowisk archeologicznych zarówno w jeziorach jak i w morzu. Na lądzie prowadzone są badania AZP (Archeologiczne Zdjęcie Polski) które w systematyczny sposób prowadzą do odnalezienia i zainwentaryzowania jak największej liczby stanowisk archeologicznych. Jednak ten program ma lukę ponieważ nie uwzględniono w nim ani jezior ani rzek dlatego ten teren jest praktycznie nie rozpoznany archeologicznie.

Art. 116.
1. Kto niezwłocznie nie powiadomił wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) albo dyrektora urzędu morskiego o przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, a także nie zabezpieczył, przy użyciu dostępnych środków, tego przedmiotu i miejsca jego znalezienia, podlega karze grzywny.
2. W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec nawiązkę do wysokości dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami.

Nie tylko wykroczeniem jest zabranie zabytku, jego zniszczenie czy sprzedanie. Obowiązkiem obywatela według tej ustawy jest powiadomienie jeśli znajdzie coś co wygląda jak zabytek archeologiczny. W praktyce wygląda to tak, że ludzie znajdujący jakieś zabytki często nie są świadomi co znaleźli.

Te kilka artykułów, które wyodrębniłem z całego tekstu uważam za najważniejsze z punktu widzenia zarówno nurka jak i archeologa podwodnego. Część z nich jest bardzo klarowna jednak część pozostawia dużo pytań i wątpliwości. Niestety kiedy pisze się takie ustawy lub projekty (mam tu na myśli AZP) stanowiska archeologiczne leżące pod lustrem wody traktowane są marginalnie. Nowelizacja ustawy z 2010 roku w pewien sposób reguluje te wątpliwości związane z obszarami morskimi jednak jest to wciąż za mało. Miejmy nadzieje że w przyszłości się to zmieni.

Mateusz Popek
www.podwodna.wordpress.com
mateusz.popek@o2.pl

Kompletne teksty ustawy i nowelizacji możecie ściągnąć:
http://chomikuj.pl/boberhammet